هوشمندی‌های رفتاری حشرات (بخش دوازدهم)
تاريخ خبر: یکشنبه 10 آذر 1398- 4 ربیع الثانی 1441ـ یکم دسامبر 2019ـ شماره 27438
هوشمندي هاي رفتاري حشرات
دكتر محمدحسن ابريشمى – بخش دوازدهم
ايرانيان که همواره در طول تاريخ با آفت ملخ و هجوم دسته‌هاي انبوه اين حشره مواجه بوده‌اند، در ادوار کهن، شيوه‌اي شگفت در دور کردن توده‌هاي عظيم ملخ‌هاي در حال پرواز ابداع کرده‌اند و آن ايجاد صداهاي مهيب و پرطنين بوده است.
به اين ترتيب که جمع زيادي از اهالي، زنان و مردان پرتوان آبادي با کوبيدن شديد چوب و سنگ بر طبل و دهل و طشت (معرَّب تشت) و سيني و طاس و ايجاد امواج و ارتعاشات صوتي شديد، لرزاننده و کرکننده، مانع فرود و نشستن ملخ‌ها در عرصة باغ و بوستان‌ها و کشتزارهاي پيراموني آبادي‌ها مي‌شده‌اند. تجربة بسيار مؤثري که هنوز هم در برخي نواحي قلمروهاي فرهنگي ايران استمرار دارد، و برخي شاهد اجراي اين شيوة شگفت بوده‌اند و بسياري نيز شنيده يا به ياد دارند. براي مثال از باب نمونه:
تجربة مزبور را مستند به گفته‌هاي قوم و خويش بزرگوارم آقاي دکتر علي ابريشمي (پزشک، متولد 1307، مقيم مشهد) نقل مي‌کند: ايشان در سال 1343 با جمعي از دوستان خود، در سفر به خواف و رشخوار، از نواحي شرقي شهرستان تربت‌حيدريه، شاهد حرکت تودة ميليوني ملخ‌ها چون ابري سياه در آسمان بوده و بر اقدام عجيب روستاييان براي دور کردن ملخ‌ها نظارت داشته‌اند. به اين ترتيب که جمع زيادي از اهالي روستا با چوب و سنگ با تمام نيرو و به شدت تمام بر طبل و طشت و سيني و تاس مي‌کوبند و با ايجاد صداهاي مهيب در فضا، مانع فرود ملخ‌ها مي‌شوند و در نتيجه پرواز آنها ادامه پيدا مي‌کند و کشتزارها و باغستان‌هاي روستاييان از آفت مصون مي‌ماند.
اسدي طوسي (وفات 465) در لغت فرس[1]، در تعريف «سيني»، به‌عنوان شاهد، بيتي از خسروي نقل کرده است که در آن شاعر اشارة ضمني به شيوة جالب دور کردن تودهاي انبوه «ملخ»، به شرح مزبور، در ادوار کهن دارد:
سيني:تشت خوان [دوري (سيني) سفره]رويين [فلزي]. خسروي مي‌گويد: تو چه پنداريا که من مَلَخَم / که بترسم ز بانگ سيني و طاس؟
از آفت هجوم ميليوني «ملخ» در متون کهن، گاه برحسب اقتضا سخن رفته است، از باب نمونه هجويري غزنوي در کشف المحجوب (تأليف 442) از قول «شيخ سهلکي» که امام ديار بسطام بود، شرحي از هجوم ملخ به باغ و کشتزارهاي بسطام و خروش مردم و دعاي شيخ ابوالحسن خرقاني دارد:
وقتي اندر بسطام «ملخ» آمد، و همة درخت‌‌ها و کشت‌ها از کثرت آن سياه گشت. مردمان دست به خروش بردند. شيخ مرا گفت: اين چه مشغله است؟ گفتم: ملخ آمده است و مردمان بدان رنجه دل مي‌باشند. شيخ برخاست و بر بام آمد، و روي به آسمان کرد، در حال همه [ملخ‌ها ]برخاستند و نماز ديگر يکي نمانده بود، و کس را برگي زيان نشد.[2]
گريزاندن گروه‌هاي انبوه ملخ با ايجاد خروش و سروصداهاي مهيب، همان سان که گذشت، تجربه‌اي توفيق‌آميز بوده است. اما آيا ملخ به هنگام غُرِّش رَعد عکس‌العملي دارد؟ ديگر حشرات در مواجهه با رعد يا صداهاي پرطنين و عظيم چه واکنشي دارند؟ صاحب اين قلم، در پي نقل تجربة مزبور، با چندتن از دوستان فرهيخته خود تأثير اصوات بر روي حشرات را مورد پرسش قرار داد: برخي از آنان تجربة طبل و طشت را که خود ديده بودند تأييد کردند، برخي هم آن را از باورهاي قابل تحقيق و بررسي گمان داشتند، اما دو تن از آنان تأثير آن را قطعي و نتيجه ارتعاشات امواج صوتي که هوا را جابه‌جا مي‌کنند، به‌ويژه امواج ماوراء صوتي (اولتراسون‌ها: صوت‌هايي که آدمي نتواند شنيد)، متذکر شدند.بر همين اساس آن باور ديرينة ايرانيان که «کرم پيله از صداي «رعد» بترسد و بميرد»، درست است، اما کرم نه از ترس، بلکه همان‌سان که به درستي رشيد‌الدين فضل‌الله ياد‌آور شده «چون رعد باشد در هوا تغييري پديد آيد»، و آن تغيير ناشي از ارتعاش امواج صوتي در هواست، که بر اثر آن کرم از تکيه‌گاه راحت خود در حالت تغذيه روي شاخة پربرگ جدا شده از درخت توت بر زمين مي‌افتد و چون ادراک و توان يافتن و بازگشت به جايگاه تغذية خود را ندارد، تلف مي‌شود.
[1]. اسدي طوسي (ابومنصور علي‌بن احمد)، لغت فرس، به کوشش عباس اقبالي، به سرماية عبدالرحيم خلخالي، تهران، چايخانة مجلس، 1319، ص 523.
[2]. هجويري غزنوي (ابوالحسن علي‌بن عثمان جلابي)، کشف المحجوب، به کوشش د. ژورکوفسکي، تهران، کتابخانه طهوري، 1358، ص 206.
آخرین دیدگاه‌ها